Σχεδίασμα τέταρτο

ο Φαραώ Ακανετών και η βασίλισσα Νεφερτίτη

Ακενατών – Νεφερτίτη: ο επαναστάτης φαραώ με την πανέμορφη γυναίκα.

          Σήμερα, θα μιλήσουμε για μια γοητευτική ιστορία, που όμοιά της δεν υπήρξε άλλη φορά, σε όλη τη διάρκεια του αρχαίου αιγυπτιακού πολιτισμού. Δεν είναι μόνο ιστορία θρησκευτική ή πολιτική, αλλά είναι και μια ιστορία αγάπης. Πώς, δηλαδή, ένας έξυπνος και ισχυρός πρίγκιπας που ερωτεύεται και παντρεύεται μια πανέμορφη κοπέλα, η οποία δεν ήταν από βασιλική γενιά, καταφέρνει να επαναστατήσει κατά των παλιών θεών και να φέρει μια νέα θρησκεία στην Αίγυπτο, με τη βοήθεια της γυναίκας του. Ας πάρουμε λοιπόν τα πράγματα από την αρχή …

Ακενατών.

          Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας Αιγύπτιος πρίγκιπας που λεγόταν Αμενχοτέπ Νεφερχεπερουρά  Ουαενρά (εικ.1). Το όνομά του (Αμενχοτέπ) σήμαινε «ο Άμμων είναι ικανοποιημένος», και το επίθετό του (Νεφερχεπερουρά Ουαενρά) σήμαινε «τέλεια είναι τα έργα του Ρα, ο μοναδικός του Ρα». Ο θεός Ήλιος-Ρα (εικ.2) και ο Άμμωνας (εικ.3) είναι δύο από τους σημαντικότερους θεούς της αιγυπτιακής θρησκείας. Ο λόγος που οι φαραώ χρησιμοποιούσαν τα ονόματα των θεών στα ονόματά τους, ήταν για να τονίζουν και να υπενθυμίζουν στους υπηκόους τους, το γεγονός της θεϊκής τους καταγωγής. Για τους αρχαίους Αιγύπτιους κάθε φαραώ ήταν θεός και μάλιστα ο θεός Ώρος ο γιος του Όσιρη και της Ίσιδας.

Ο πρίγκιπας λοιπόν Αμενχοτέπ είχε πατέρα τον πανίσχυρο φαραώ Αμενχοτέπ Γ΄ και μητέρα την βασίλισσα Τέι (εικ.4). Δεν ήταν όμως ο διάδοχος του θρόνου, δεν θα γινόταν δηλαδή ο ίδιος φαραώ, διότι είχε έναν μεγαλύτερο αδελφό, τον Τούθμωση, ο οποίος είχε οριστεί ως διάδοχος του θρόνου από τον πατέρα τους, όπως συνηθιζόταν στην Αίγυπτο. Ο Τούθμωσης όμως πέθανε πρόωρα και την εξουσία τελικά ανέλαβε ο πρίγκιπας Αμενχοτέπ Δ΄. Ο Αμενχοτέπ, μεγάλωσε στις Θήβες στο παλάτι της Μαλκάτα και στέφθηκε φαραώ στο ναό του θεού Άμμωνα στο Καρνάκ. Είναι πιθανόν να είχε συμβασιλεύσει για έντεκα περίπου χρόνια  με τον πατέρα του, πριν ανέβει στο θρόνο.

Νεφερτίτη.

          Η ιστορία όμως αρχίζει να μοιάζει με παραμύθι, όταν ο Αμενχοτέπ γνωρίζει τη Νεφερτίτη (εικ.5). Μία πανέμορφη κοπέλα, που δεν είχε όμως βασιλική καταγωγή αν και ο πατέρας της ήταν ο Άι αξιωματούχος του παλατιού. Αυτό βεβαίως δεν εμπόδισε τον Αμενχοτέπ που ήταν ακόμη τότε πρίγκιπας να παντρευτεί την υπέροχη Νεφερτίτη. Άλλωστε και ο πατέρας του το ίδιο είχε κάνει. Η βασίλισσα Τέι δεν είχε βασιλικό αίμα στις φλέβες της όταν παντρεύτηκε τον Αμενχοτέπ τον Γ΄.

Το όνομα της Νεφερτίτης, που σημαίνει «η όμορφη έφτασε», δημιούργησε προβλήματα στους ερευνητές που έψαχναν στοιχεία για την καταγωγή της. Πίστευαν ότι μπορεί και να σήμαινε πως δεν ήταν Αιγύπτια, αλλά να καταγόταν από κάποια γειτονική χώρα, πιθανόν από τους Μιτάννι ( Βόρεια Συρία και Ιράκ). Σήμερα όμως σχεδόν όλοι είναι σύμφωνοι με την αιγυπτιακή καταγωγή της «Μεγάλης Βασιλικής Συζύγου» Νεφερτίτης. Βέβαια ο Αμενχοτέπ, όπως συνηθιζόταν, απέκτησε και άλλη σύζυγο, μία πριγκίπισσα του Μιτάννι την Ταντού-Χεμπά. Ωστόσο, καμιά δεν μπόρεσε να επισκιάσει τη λάμψη της όμορφης Νεφερτίτης ούτε στην καρδιά του φαραώ, ούτε στην καρδιά του αιγυπτιακού λαού.

Το αγαπημένο βασιλικό ζευγάρι απέκτησε έξι κόρες : την Μεριτατών, την Μεκετατών, την Ανχεσενπαατών, την Νεφέρνεφέρουατών, την Νεφερνεφερουρά και την Σετεπενρά (εικ.6,7).

Ως εδώ, όλα μοιάζουν συνηθισμένα και προβλέψιμα. Γιατί όμως αυτός ο φαραώ έχει μείνει στην ιστορία; Και γιατί από κάποια στιγμή και μετά δίνει στον εαυτό του άλλο όνομα; Σε τί διαφέρει από όλους τους άλλους Αιγύπτιους βασιλιάδες;

          Η συνέχεια της ιστορίας έχει πιο μεγάλο ενδιαφέρον από την παραμυθένια αρχή. Ενώ, λοιπόν, η ζωή στο παλάτι και στη χώρα κυλούσε φαινομενικά ήρεμα, ο Αμενχοτέπ βρισκόταν σε μεγάλη αναταραχή. Σχεδίαζε μεγάλες αλλαγές για την Αίγυπτο και σκεφτόταν πώς θα τις πραγματοποιούσε. Οι αλλαγές αυτές είχαν σχέση με τη θρησκεία και την πίστη των Αιγυπτίων σε πολλούς θεούς. Ο φαραώ διαφωνούσε με όλο αυτό το πολυπληθές και ζωόμορφο πάνθεο και αποφάσισε να το καταργήσει. Πίστευε σε έναν και μοναδικό θεό, που είχε δημιουργήσει τα πάντα και υπήρχε πριν από τον κόσμο. Ήταν η πηγή της ζωής, χορηγός του φωτός του έρωτα και της χαράς για όλο τον κόσμο και όχι μόνο για τους Αιγύπτιους (εικ.8). Ο θεός αυτός λεγόταν Ατών και υπήρχε από πριν ανάμεσα στους θεούς της Αιγύπτου ως ο θεός Ήλιος-Ρα. Μάλιστα τα παλαιότερα χρόνια ο θεός Άμμων και ο θεός Ρα είχαν ενωθεί δημιουργώντας έναν νέο θεό τον Άμμωνα-Ρα. Ο φαραώ Αμενχοτέπ Δ΄ λοιπόν επαναστάτησε εναντίον της παλιάς θρησκείας, κατάργησε την πίστη στους παλιούς θεούς και κυρίως στον Άμμωνα, έκλεισε όλους τους  ναούς που ήταν αφιερωμένοι στους παλιούς θεούς και πήρε τις περιουσίες τους. Ίδρυσε νέους ναούς αφιερωμένους στον Ατών  και έγινε ο ίδιος κορυφαίος ιερέας και μεγάλος προφήτης του νέου θεού, όπως συνηθιζόταν άλλωστε στην αρχαία Αίγυπτο ο φαραώ να είναι και μέγας αρχιερέας.

Κάτι επίσης πολύ σημαντικό ήταν ο τρόπος με τον οποίο απεικονιζόταν ο θεός Ατών. Δεν είχε τη μορφή ανθρώπου ή ζώου όπως ήταν συνηθισμένο μέχρι τότε. Παρουσιαζόταν ως ηλιακός δίσκος με ακτίνες που κατέληγαν σε μικρά χέρια που αγκάλιαζαν όλα τα δημιουργήματά του. Μερικά από τα χέρια αυτά κρατούσαν το σύμβολο της ζωής, το ανκχ (εικ.9).

          Όλες αυτές οι αλλαγές σήμαιναν ένα πράγμα: ότι ο Αμενχοτέπ ο Δ΄ ήταν ο πρώτος και ο μόνος φαραώ που προσπάθησε να μυήσει τους αρχαίους Αιγύπτιους στην πίστη του ενός και μοναδικού θεού. Είναι ουσιαστικά ο πρώτος γνωστός στην ιστορία άνθρωπος που επιχείρησε να μεταπηδήσει από τον πολυθεϊσμό στον μονοθεϊσμό. Για να το καταφέρει αυτό, χωρίς να τον εμποδίζουν οι ιερείς της παλιάς θρησκείας, αποφάσισε να χτίσει μία νέα πρωτεύουσα, την οποία ονόμασε Ακετατών, δηλαδή «ορίζοντας του Ατών».

Τότε ήταν που άλλαξε το όνομά του σε Ακενατών, που σημαίνει «αυτός που αρέσει στον Ατών». Η καινούργια πόλη χτίστηκε σε μια πεδινή περιοχή κοντά στις όχθες του Νείλου που σήμερα ονομάζεται Αμάρνα.

          Όλο αυτό το χρονικό διάστημα η Νεφερτίτη, στεκόταν με δυναμισμό και χάρη δίπλα στον σύζυγό της (εικ.10,11). Από τις απεικονίσεις της που έχουν διασωθεί και την δείχνουν να μοιράζει δώρα στους υπηκόους της από τον εξώστη του παλατιού, να οδηγεί την άμαξά της, ακόμη και να χτυπά με τη στρατιωτική ράβδο τον εχθρό, πράξεις που κατά κανόνα αποδίδονται αποκλειστικά στον φαραώ, συμπεραίνουμε ότι ήταν μία βασίλισσα που ασχολούνταν πολύ με την πολιτική ζωή της χώρας. Και μόνο το γεγονός ότι απεικονίζεται φορώντας το διπλό στέμμα, σύμβολο εξουσίας του φαραώ, μας δείχνει ότι ο Ακενατών της επέτρεπε να συμμετέχει στην άσκηση της πολιτικής. Επίσης, εμφανίζεται συχνά να προσφέρει δώρα στον Ατών, είτε μαζί με τον Ακενατών είτε μόνη της (εικ.12). Σε πολλές επιγραφές η Νεφερτίτη περιγράφεται ως «η γεμάτη χάρη κυρία» και «η προικισμένη με όλες τις αρετές». Η αγάπη του αιγυπτιακού λαού για τη βασίλισσά του ήταν τόσο μεγάλη, που κάποιες φορές την απεικόνιζαν σα θεά.

          Και ο Ακενατών όμως φαίνεται να αγαπούσε πολύ την σύζυγο και τις κόρες του. Έχουν βρεθεί πολλές παραστάσεις με οικογενειακές σκηνές της βασιλικής οικογένειας, όπου απεικονίζονται να συμπεριφέρονται πολύ τρυφερά ο ένας στον άλλο.

Τέχνη και αρχιτεκτονική

Η επανάσταση στη θρησκεία έφερε την επανάσταση και στην τέχνη. Στις ζωγραφικές παραστάσεις, τα αγάλματα και τα ανάγλυφα, τα πρόσωπα και τα σώματα δεν έχουν την αυστηρότητα και την ακινησία της παραδοσιακής αιγυπτιακής τέχνης. Υπάρχει ελευθερία στις κινήσεις και ρεαλιστική απόδοση των μορφών. Ενθαρρύνθηκαν οι καλλιτέχνες να απεικονίζουν τους ανθρώπους και τα πράγματα, όπως τα έβλεπαν. Ακόμη και ο φαραώ με την οικογένειά του εμφανίζονται σε ανεπίσημες στιγμές, να τρώνε, να παίζουν, να φιλιούνται, πράγμα που ποτέ πριν δεν είχε επιτραπεί (εικ.13,14,15). Τονιζόταν πάντα η θεϊκή υπόσταση του βασιλιά και λιγότερο η ανθρώπινη. Τώρα η τέχνη της Αμάρνα κάνει το ακριβώς αντίθετο. Δίνεται έμφαση στην ανθρώπινη πλευρά του βασιλιά.

 Ο επαναστάτης φαραώ Ακενατών επηρέασε με τις ιδέες του όλες τις πλευρές της ζωής. Ακόμη και οι ναοί που χτίστηκαν προς τιμήν του Ατών στην Ακετατών, δεν έμοιαζαν με τους παραδοσιακούς σκοτεινούς  αιγυπτιακούς ναούς. Ήταν ανοιχτοί στο ηλιακό φως, χωρίς σκεπή και χωρίς αγάλματα, μόνο με βωμούς σκορπισμένους στο χώρο, ώστε οι ακτίνες του θεού να φτάνουν σε όλους. Η νέα πρωτεύουσα πρέπει να ήταν μία λαμπρή πόλη, από την οποία όμως ελάχιστα ίχνη έχουν διασωθεί σήμερα. Απλωνόταν σε μήκος περίπου 9 χιλιομέτρων σε μία πεδινή τοποθεσία της κεντρικής Αιγύπτου, στην ανατολική όχθη του Νείλου (εικ.16). Ήταν πολύ προσεκτικά σχεδιασμένη και αποτελούνταν από ναούς, ανάκτορα, σπίτια, αγροκτήματα, χώρο ψυχαγωγίας και νεκροπόλεις (εικ.17,18).

 Για το χτίσιμο των ναών του Ατών στο Καρνάκ και της Ακετατών χρησιμοποιήθηκαν τάλατατ (εικ.19) . Τούβλα μικρών διαστάσεων από ψαμμίτη διακοσμημένα με ανάγλυφες παραστάσεις. Αυτό ήταν επίσης κάτι καινούργιο και πολύ πιο πρακτικό σε σχέση με τον παραδοσιακό τρόπο (τεράστιοι ογκόλιθοι) που οι Αιγύπτιοι οικοδομούσαν τα κτίσματά τους.

Το τέλος

          Ο Ακενατών και η Νεφερτίτη με τις κόρες τους ζούσαν γαλήνια στην νέα τους πρωτεύουσα, γράφοντας ύμνους στον Ατών και προστατεύοντας τις τέχνες. Η χώρα όμως ήταν συνταραγμένη από την ανατροπή των παλιών θεών. Οι ιερείς του Άμμωνα πολεμούσαν με μανία το νέο θεό και τον φαραώ. Ο Ακενατών χρησιμοποιούσε το στρατό για να τηρεί την τάξη στο εσωτερικό της χώρας, που βρισκόταν σε αναβρασμό. Γι’ αυτό δεν μπόρεσε ή δεν ενδιαφέρθηκε να διατηρήσει τις κατακτημένες από την Αίγυπτο γειτονικές χώρες, ούτε να βοηθήσει τους συμμάχους που ζητούσαν τη βοήθεια του φαραώ για ν’ αντιμετωπίσουν τους εχθρούς τους (εικ.20). Έτσι, η Αίγυπτος από μία ισχυρή δύναμη που ήταν στην εποχή του πατέρα του Ακενατών,  Αμενχοτέπ Γ΄, στα χρόνια του γιού του άρχισε να παρακμάζει. Ο Ακενατών ήταν ένας μεγαλοφυής πνευματικός άνθρωπος, αλλά δεν ήταν ικανός πολιτικός. Πέθανε τον 17^ο χρόνο της βασιλείας του χωρίς να έχει αφήσει διάδοχο. Η βασίλισσα Νεφερτίτη έχει ήδη εξαφανιστεί από την πολιτική σκηνή τον 12^ο χρόνο της βασιλείας του Ακενατόν. Ο λόγος της εξαφάνισής της μας είναι άγνωστος και δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς πέθανε. Όσο για το έργο της ζωής τους, την στροφή στο μονοθεϊσμό, κι αυτό αποδείχτηκε μάταιο. Ο λαός δεν εγκατέλειψε ποτέ  πραγματικά την παλιά θρησκεία και οι διάδοχοι του Ακενατών, Σμενκαρέ και Τουταγχαμών επανέφεραν την πρωτεύουσα στις Θήβες και αποκατέστησαν τους παλιούς θεούς, με πρώτο τον Άμμωνα.

          Κατάφεραν, ωστόσο, να τους θυμούνται οι άνθρωποι μέχρι τις μέρες μας, και να συζητούν γι’ αυτούς, όπως κάνουμε κι εμείς, σήμερα.

σχεδίασμα της Αγγελικής Χρυσικοπούλου με ημερομηνία 11/03/2010 στο χειρόγραφο 

Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α:

1)            «Αίγυπτος, ο Κόσμος των Φαραώ», εκδ. h.f.ullmann, Ελευθερουδάκης.

2)            «Αρχαία Αίγυπτος, Τέχνη, Ιστορία, Πολιτισμός», Maria Cristina Guidotti, Valeria Cortese, εκδ. Susaeta Εκδοτική Α.Ε., 2007.

3)            «Αιγυπτιομανία» τεύχ. 27, σελ. 521-525, εκδ. DeAGOSTINI Hellas, 2000.

4)            «Αιγυπτιομανία» τεύχ. 2, σελ. 21-23, εκδ. DeAGOSTINI Hellas, 2000.

5)            «Η Εποποιία του Ανθρώπου», του συντακτικού επιτελείου του Λάιφ, εκδ. Τάιμ-Λάιφ Ιντερνάσιοναλ, «Λύκειος Απόλλων», 1962.